Xəbərlər
Türk dünyasının strateji həmrəyliyi - qlobal təhlükəsizliyə töhfə
Anastasiya Lavrina
YAP Gənclər Birliyinin üzvü
7 oktyabr tarixində Qəbələdə keçirilən Türk Dövlətləri Təşkilatının sammiti ənənəvi diplomatiyanın çərçivələrini aşan hadisəyə çevrildi. Sammit türk dünyasının öz təhlükəsizlik sistemini formalaşdırmağa başlamasının, Azərbaycanın isə bu sistemin əsas memarı kimi mövqeyini möhkəmləndirməsinin yeni mərhələsinin başlanğıcını göstərdi.
Sammitin əsas mövzusu regional sülh və təhlükəsizlik idi. Beynəlxalq hüququn əvvəlki təsir imkanlarını itirdiyi, qlobal alyansların isə getdikcə daha çox situativ xarakter daşıdığı bir dövrdə türk dövlətləri sabitliyin təminatı üçün daxili və regional mexanizmlərə üstünlük verir. Münaqişədən çıxış və ərazi bütövlüyünün bərpası təcrübəsinə malik olan Azərbaycan, təhlükəsizliyin qətiyyət, diplomatik hesablamalar və iqtisadi inkişaf vasitəsilə təmin oluna biləcəyinin praktik modelini təqdim edən dövlətə çevrildi.
Sammitin tarixi bir hadisədən – 8 avqust 2025-ci ildə Vaşinqton Zirvəsində Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin ABŞ Prezidenti Donald Trampın vasitəçiliyi ilə imzaladığı birgə Bəyannamədən iki ay sonra baş tutması simvolik məna daşıyır. Bu sənəd Cənubi Qafqaz tarixində dönüş nöqtəsinə çevrilərək, ərazi bütövlüyünün qarşılıqlı tanınmasını təsbit etdi və sülh şəraitində birgəyaşayışa yol açdı. Razılaşmanın əsas bəndlərindən biri Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Ermənistan ərazisindən keçməklə birləşdirilməsi nəzərdə tutulan Zəngəzur dəhlizinin açılması barədə razılığın təsdiqlənməsi oldu. Eyni zamanda tərəflər ATƏT-in Minsk qrupunun fəaliyyətinin dayandırılmasını dəstəklədilər ki, bu da otuzillik dondurulmuş münaqişə mərhələsinin rəmzi sonu demək idi.
Belə bir fon üzərində Qəbələ yeni təhlükəsizlik və regional inteqrasiya modelinin nümayiş olunduğu məkana çevrildi. Bu model üç prinsipə əsaslanır:
Suverenlik və müstəqil qərarlar - regionun taleyi xarici müdaxilə olmadan ölkələrin özləri tərəfindən müəyyən edilməlidir;
Kollektiv məsuliyyət - türk dünyasında təhlükəsizlik qarşılıqlı öhdəliklər və dialoq vasitəsilə formalaşdırılmalı, blok qarşıdurmasına əsaslanmamalıdır;
Təhlükəsizlik və inkişafın qarşılıqlı bağlılığı - nəqliyyat, enerji, ticarət və humanitar sahələr münaqişələrin qarşısının alınmasının alətinə çevrilməlidir.
Bu triada sammitin intellektual istiqamətini müəyyən etdi. Azərbaycan yalnız siyasi uğurunu - müharibənin başa çatması və ərazi bütövlüyünün bərpasını deyil, həm də gücün qanuna tabe olduğu, diplomatiyanın isə nəticəyə gətirdiyi dayanıqlı regional nizam modelini təklif etmək bacarığını nümayiş etdirdi.
Vaşinqton Bəyannaməsində təsbit edilən və sammit iştirakçıları tərəfindən dəstəklənən Zəngəzur dəhlizi bu yeni sistemin mərkəzi elementlərindən birinə çevrildi. Onun əhəmiyyəti yalnız nəqliyyat logistikası ilə məhdudlaşmır. Dəhliz Orta Dəhlizin ayrılmaz hissəsinə çevrilərək regionu vahid iqtisadi və nəqliyyat məkanına birləşdirir, Şərqlə Qərb arasında birbaşa əlaqəni təmin edir.
Türk Dövlətləri Təşkilatının bütün üzv və tərəfdaş ölkələrinin iştirakı Qəbələ sammitinə çoxölçülü və kompleks xarakter verdi. Dövlət başçılarının birgə iştirakı qarşılıqlı anlaşmanın möhkəmləndirilməsi, əməkdaşlığın təhlükəsizlik və iqtisadiyyatdan tutmuş humanitar təşəbbüslərə qədər bütün istiqamətlərdə dərinləşdirilməsi üçün ümumi siyasi iradəni əks etdirdi.
Prezident İlham Əliyev Qəbələdəki çıxışında vurğulayıb: “Bugünkü dünyada hərbi güc hər bir ölkənin müstəqilliyinin və ərazi bütövlüyünün əsas amilidir”. Azərbaycanın təcrübəsi göstərdi ki, güc sülhün aləti ola bilər. Bu yanaşma türk dövlətlərinin ümumi baxışının əsasına çevrilir: inkişaf vasitəsilə dayanıqlılıq, əməkdaşlıq vasitəsilə təhlükəsizlik.
Yeni türk nizamının ikinci dayağı isə qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrdir. 2022-ci ildən bəri Orta Dəhliz üzrə daşımaların təxminən 90% artması, Ələt limanının imkanlarının 25 milyon tona qədər genişləndirilməsi, enerji və “yaşıl” dəhlizlərin inkişafı regionun müstəqilliyinin infrastruktur əsasını formalaşdırır. Azərbaycan 14 ölkəyə etibarlı qaz tədarükçüsü olaraq qalmaqla yanaşı, günəş və külək enerjisinə də sərmayə qoyaraq dayanıqlı inkişafın yeni modellərini yaradır.
Qəbələ həmçinin təsdiqlədi ki, türk diplomatiyası artıq deklarativlikdən çıxır. Bu, fəaliyyət və tərəfdaşlıq diplomatiyasıdır. Azərbaycanın 2026-cı ildə TDT ölkələrinin birgə hərbi təlimlərinin keçirilməsi təklifi ümumi müdafiə imkanlarının və hibrid təhdidlərə kollektiv reaksiya qabiliyyətinin gücləndirilməsi istiqamətində addım kimi qəbul olundu.
Humanitar məsələlər də az əhəmiyyət daşımır. Türk dövlətlərinin Qarabağ və Şərqi Zəngəzurun bərpasına dəstəyi praktiki həmrəyliyin parlaq nümunəsidir. Tikilən məktəblər, mədəniyyət mərkəzləri və sosial obyektlər müharibə xatirəsindən quruculuğa keçidi simvolizə edir.
Qəbələ 2025 türk dünyasının konsolidasiyası və strateji özünüdərkinin yeni mərhələsi kimi qiymətləndirilə bilər. Bu prosesdə Azərbaycan koordinasiya mərkəzi rolunda çıxış edir. Türkiyə siyasi və hərbi-strateji dinamikanı formalaşdıran aparıcı qüvvədir. Mərkəzi Asiya iqtisadi resursları və geostrateji mövqeyi ilə dayanıqlı dayağı təmin edir. Orta Dəhliz isə bu nizamın əsas arteriyası kimi Avrasiya məkanını vahid geoiqtisadi sistemə çevirir.
Bakı ətrafında formalaşan yeni regional nizam özünəməxsusluq iddiası daşımır. O, qarşılıqlı hörmət, praqmatizm və ikili standartlardan imtina üzərində qurulub. Etimadın ən nadir resursa çevrildiyi müasir dünyada bu model XXI əsrin sabitlik və məsuliyyətli siyasət nümunəsi ola bilər.